Temettuat Defterlerine göre 1844 yılında Sapanca’da Müslüman Mahallesinde yaşayan, kazançlarına ve ödediği vergilere göre tespit edilen en varlıklı 10 hanesi.
Derler ki “Hayat geçmişe bakarak anlaşılır, geleceğe bakarak yaşanır”. Güzel bir gelecek için medeni bir bugün, geçmişten aldığımız derslerle ilgili olsa gerek. Bu sebeple tarih araştırmaları içerisinde şehir tarihçiliğinin özel bir yeri vardır. 7 yüzyıl imparatorluk sürmüş bir devletten ibret çıkarmanın yolu onu iyi anlayıp, yerleşim yerlerindeki ekonomik ve sosyal hayatı nasıl yönettiğini kavramaktır.
Osmanlı Devleti’nde ekonominin temeli zirai üretime dayanmaktaydı ve devlet harcamalarının ana finansman kaynağı olan vergiler ağırlıklı olarak zirai üretimden elde ediliyordu. Osmanlı Devleti’nin kuruluşu 1299’dan, Tanzimat’ın ilan edildiği 1839’a kadar geçen yaklaşık beş buçuk asırlık dönemde mali teşkilatın gelir kısmının ana unsurunu teşkil eden vergilendirmeyle ilgili iki önemli ayrım söz konusu olmuştur. Bunlar Şer’i ve Örfi Vergilerdir. Aslında Hz. Peygamber devrinden Tanzimat’ın ilanına kadar bütün Müslüman ve Türk devletlerinde benimsenen vergi sistemi aynı özelliklere sahiptir.
Osmanlı Devleti’nden günümüze Türkiye’de hukuk devleti ve vergilendirmenin tarihsel gelişimini incelediğimizde 1)Sened-i İttifak 2)Tanzimat Fermanı 3)Islahat Fermanı 4)Adalet Fermanı ve 5)Kanun-u Esasi olarak sıralayabiliriz.
Yazımızın başlığı açısından bizim ilgilendiğimiz alan 1839 yılında imzalanan Tanzimat Fermanı (Gülhane Hattı Hümayunu) dönemidir. Çünkü Osmanlı Devleti bünyesinde İdari, Sosyal, Mali ve Kültürel alanda birçok yeni yapılanmaya gidilmiş, yeni bir mali sistem için ülke kaynaklarının saptanmasına ihtiyaç duyulmuş, bu bağlamda da yapılan çalışmalar Sapanca’ya kadar sirayet etmiştir.
12 Ocak 1840 tarihli devlet gelirlerinin kontrol altına alınması, bütçe dengesinin oluşturulması, verginin konulması ve toplanması konusunda esaslar getiren ferman, tamamen keyfi ölçülere göre icra edilen ve ülkenin iktisadi hayatının yıkılmasına neden olan iltizam usulünün değiştirilmesini, hiç kimseden ödeme gücünü aşan ölçüde vergi alınmamasını ve bütün devlet masraflarının bir kanunla belirlenmesini öngörmüştü.
Vergi konusunda fermanın en önemli niteliği, vergide adaletin sağlanacağını ve herkesten ödeme gücüne göre vergi alınacağını belirtmesidir. Bu, devletin teb’a nazarında kaybettiği güveni ve saygıyı da kazanma çabasıdır.
Bu amaçla Rumeli’de, Anadolu’da, Adalar’da ve Arap vilayetlerinde bulunan kentlerde, kasabalarda, bucaklarda ve köylerde, ev ev dolaşan muhassıllar (devlete ait gelirleri toplayan görevliler) gözetiminde sayımlar yapıldı.
Bu sayım verilerinin yazıldığı ve Temettuat Defterleri olarak adlandırılan bu defterler; mal- mülk, hayvan, arazi ve yaşayan vatandaşların mal varlıkları ile ödemesi gereken vergilerin hane bazında kaydedildiği resmi defterlerdir.
Sapanca Kasabasının 1844 (Hicri 1260/61) yılına tarihlenen ve biri Müslüman diğeri Ermeni Mahallesine ait iki temettuat defteri araştırmacıların hizmetine açık konumdadır. Toplam 27 sayfadan oluşan bu defterlerde 162 hane kayıtlıdır.
Kişiye kazanç sağlayacak her türlü mal varlığı, tarla, bahçe, ev, dükkan, hayvanlar ve bundan başka gelir getiren bir mesleği varsa bunların hepsi tespit edilerek her mükellefin kişisel servetine ve senelik kazancına göre bir vergi koyma çabasının ürünü olan temettuat defterlerinden, kent ve kırsal alandaki toprak miktarı, ürün çeşitleri için ayrılan toprağın dönüm olarak büyüklüğü, bu ekili alanlardan elde edilen toplam hâsılat, dönüm başına verimlilik, tarım işletmelerinin büyüklüğü, hayvancılığın kent-köy ekonomisindeki yeri, kent ekonomisinde önemli yeri olan sınaî, ticarî ve hizmet iş kollarının durumları tespit edilebilmektedir.
Bu defterler sayesinde 19. yüzyılın ortalarına doğru zamanın imkân ve kabiliyetleri de düşünülerek gerçekleştirilmiş olan bu başarı ile bölgenin yaklaşık iki yüz yıl önceki idari, zirai, hayvansal, ekonomik ve toplumsal yapısı, meslek grupları, nüfusu, din görevlileri ve eğitimi hakkında fikir yürütmek mümkün olabilmektedir.
“Devlet Millet El Ele“ dedikleri böyle bir şey olsa gerek. Bugünün imkân ve kabiliyetleri ile böyle bir veriye ulaşmak, bu veriyi devletin ve milletin hizmetine yorumlamak mümkün mü bilemeyiz ama merakımız üzerine o yıllarda ki Sapanca Kasabasının en varlıklı Sapancalılarını araştırmaktan kendimizi alamadık.
Temettuat Defterlerine göre 1844 (Hicri 1260/61) yılında Sapanca’da Müslüman Mahallesinde yaşayan, kazançlarına ve ödediği vergilere göre tespit edilen en varlıklı 10 hanesi;
1) 11 nolu hanede yaşayan Çatmazoğlu Ahmed Ağa Bin Ali
Mal Varlığı: 618 dönüm toprak, kendisinin işlettiği 1 bakkal, 6 dükkânda hissesi, Akhisar kazasında 1 değirmende hissesi, 1 baş hayvan
Yıllık Kazancı: 4.250 Kuruş
Ödemesi Gereken Vergi: 460 Kuruş
2) 4 nolu hanede yaşayan Musa Bin İsmail
Mal Varlığı: birini kendisinin işlettiği iki bab han, 13 dükkânda hissesi, 1 su bıçkısı, 1 su değirmeni, 13 dönüm toprak ve 13 baş hayvan
Yıllık Kazancı: 4.000 Kuruş
Ödemesi Gereken Vergi: 460 Kuruş
3) 36 nolu hanede yaşayan Küçük Ağa’nın Oğlu Mustafa Bin Mustafa
Mal Varlığı: 1 han ve 3 dükkânda hisseleri, Akhisar kazasında değirmen hissesi ve Rüstem Paşa Vakfı’nda vazifesi vardır. Vakıftaki vazifesinden kaynaklanan kazancı 110 kuruştur. Ayrıca 29 dönüm bahçe ve 7 baş hayvan
Yıllık Kazancı: 3.000 Kuruş
Ödemesi Gereken Vergi: 400 Kuruş
4) 18 nolu hanede yaşayan Değirmencioğlu Kara Mehmed Bin İsmail
Mal Varlığı: 1 Su değirmeni 6 dönüm bahçe 1 baş hayvan
Yıllık Kazancı: 3.000 Kuruş
Ödemesi Gereken Vergi: 220 Kuruş
5) 138 nolu hanede yaşayan İmamoğlu İbrahim Bin Mustafa
Mal Varlığı: 2 dükkân, 58 dönüm bahçe, 2 baş hayvan
Yıllık Kazancı: 2.600 Kuruş
Ödemesi Gereken Vergi: 460 Kuruş
6) 9 nolu hanede yaşayan Çallızâde Ali Bey Bin Mustafa
Mal Varlığı:2 han, 1 dükkan, su hızarı (yarım)
Yıllık Kazancı: 2.500 Kuruş
Ödemesi Gereken Vergi: 360 Kuruş
7) 26 nolu hanede yaşayan Ahmet Kethûda Oğlu Müsella Yusuf Bin Ahmed
Mal Varlığı: Akhisarda 1 değirmen hissesi, 69 dönüm bahçe, 1 baş hayvan
Yıllık Kazancı: 2.500 Kuruş
Ödemesi Gereken Vergi: 338 Kuruş
8) 19 nolu hanede yaşayan Sekban Ali Bin Mehmed
Mal Varlığı:1 han, 7 dönüm bahçe, 4 baş hayvan
Yıllık Kazancı: 2.250 Kuruş
Ödemesi Gereken Vergi: 400 Kuruş
9) 22 nolu hanede yaşayan Ak Mehmed Oğlu İbrahim Bin Mehmed
Mal Varlığı:1 hamamda ve 13 dükkanda hissesi, 31 dönüm bahçe
Yıllık Kazancı: 2.250 Kuruş
Ödemesi Gereken Vergi: 400 Kuruş
10) 80 nolu hanede yaşayan Küfeci Selim Bin Hüseyin
Mal Varlığı:11 dönüm bahçe, 1 baş hayvan
Yıllık Kazancı: 2.250 Kuruş
Ödemesi Gereken Vergi: 400 Kuruş
Şairinde dediği gibi;
“Bâki kalan bu kubbede hoş bir sadâ imiş”;
Sadânı hoş tut ve ölümsüz ol sen de..
Kaynak
Ahmet Güllü AYDENİZ – Temettuat Defterleri Kayıtlarına Göre Sapanca Kasabası
Ahmet Güllü AYDENİZ – Temettuat Defterlerine Göre 19. Yüzyılda Sapanca’nın Sosyal ve Ekonomik Tarihi
Dr. Resül NARİN – Temettuat Defterlerine Göre Adapazarı Kazası
Mevzuat Dergisi – TARİHİ PERSPEKTİFTEN OSMANLI’DA VERGİ