Valide Sultan Perestû Camii; Sultan Abdülmecid’in eşi, II. Abdülhamid’in üvey annesi ve Osmanlının son Valide Sultanı Rahime Perestû Valide Sultan tarafından, Sapanca ‘ya gelen Çerkes göçmenlerinin yaşamlarını iyileştirmek amacıyla 1892’de Uzunkum mevkiinde yaptırıldı.
Kafkasya’nın büyüleyici ve dağlık topraklarında yaşayan Çerkesler, 93 Harbi sırasında Osmanlı İmparatorluğu’nun yanında saf tutarak Ruslara karşı destansı bir direniş sergilediler. Bu kahramanca duruşları, ne yazık ki zorunlu göçe tabi tutulmalarına yol açtı.
Uzun yıllardır güçlü ve güvenilir Çerkeslerle akrabalık ilişkileri kuran Osmanlı İmparatorluğu, göç zamanlarında Çerkeslerin güvenli ve huzurlu bir yaşam sürdürebilmeleri için İstanbul’a yakın yerlere, özellikle İzmit mutasarrıflığı ve Adapazarı kazası civarına yerleştirilmelerini sağladı.
Çerkesler iki ana boydan oluşuyordu: Adigeler ve Abazalar. Adigeler, 11 kabileden, Abazalar ise 2 kabileden meydana geliyordu. Karadeniz kıyılarına doğru uzanan bölgede oturan Adigeler boyuna bağlı Ubuhlar (Ubih-Vubıh-Ubukh) ise 1864 yılında tamamen göç etmişlerdi, bu yüzden Kafkasya’da hiç Ubuh kalmamıştı.
Bu Ubuhlar, genel olarak Balıkesir, Bolu, Samsun ve Sakarya bölgelerine yerleştirildi. 245 Ubuh Kırkpınar (Şadiye) bölgesine, 134’ü Yanık’a ve sayıları tespit edilemeyen miktarda Ubuh ise Uzunkum, Akçay, Kurtköy ve Maşukiye bölgelerinde iskan edildi.
Sultan Abdülmecid’in eşi, II. Abdülhamid’in üvey annesi ve Osmanlının son Valide Sultanı Rahime Perestû Valide Sultan tarafından, Sapanca ‘ya gelen aynı zamanda akrabaları olan Çerkes göçmenlerinin yaşamlarını iyileştirmek amacıyla 1310/1892’de Uzunkum mevkiinde bir camii yaptırdı. Bu camiinin adı Uzunkum Valide Sultan Perestû Camii dir.
Camii Hakkında Genel Bilgi
Rahime Sultan Camii, yığma taş ve tuğla mimari üslubuyla inşa edilmiş olup, ön cephesinde zarif kemerli pencereler bulunmaktadır. 17 Ağustos 1999 depreminde hasar gören caminin minaresi yıkılmış, ancak sonrasında aslına uygun olarak yeniden yapılmıştır. Kubbesi ve iç mekanındaki ince oyma süslemeleriyle dikkat çeken cami, günümüzde özgün yapısını koruyan nadir camiler arasındadır.
Caminin ön cephesinde, orta pencerenin üzerinde Sultan Abdülmecid’in tuğrası yer almaktadır. Minberi, yapıldığı döneme ait olup orijinalliğini korumaktadır. İç mekanda, dikkat çeken süslemeler bulunmamakla birlikte, çerçeveler içinde yer alan İslami yazılar göze çarpmaktadır. Ayrıca, ön cephedeki yer karoları da orijinaldir ve dikkat çekmektedir. Caminin avizesi ve balkonu da aslına uygun olarak günümüze ulaşmıştır.
Girişteki sahanlıkta Osmanlıca yazılmış bir kitabe bulunmaktadır. Caminin sol tarafında ise bir mezarlık yer almaktadır. Ulaşımı asfalt bir yolla sağlanan Rahime Sultan Camii, her mevsim ziyaretçilere ve ibadete açıktır.
Bu cami, tarihi dokusu ve mimari detaylarıyla ziyaretçilerine geçmişin izlerini hissettiren, manevi atmosferiyle huzur veren bir ibadet mekanıdır.
Caminin Yeri ve Geometrisi
Sapanca ilçesinin Uzunkum mevkiinde, Sapanca Gölü kıyısında, Sapanca’ya 3 km uzaklıkta yer alan Rahime Sultan Camii, koruma altında bulunan önemli bir tarihi eserdir. Sapanca’nın yerleşim yeri olarak tarihi, MÖ 1200 yıllarına, Frigyalılara kadar uzanır. Gerçek anlamda ise MÖ 378 yılında Bitinya Krallığı tarafından kurulmuştur. 1837 yılında Adapazarı kaza merkezi haline geldiğinde, Sapanca da buraya bağlı bir nahiye olmuştur. Bu bölge, kavimlerin geçiş yolu üzerinde bulunduğundan, zengin bir tarihe ve yaşayan toplulukların kültürel izlerine sahiptir. Osmanlı İmparatorluğu da bölgeye özel bir önem vererek, imarına katkıda bulunmuştur.
1892 yılında Sultan Abdülmecid’in eşi Rahime Sultan tarafından yaptırılan bu cami, özgün yapısını koruyarak günümüze ulaşan nadir tarihi yapılardan biridir. 1967 depreminden sonra onarılan cami, 1999 Marmara depreminde minaresinin kaidesinin üst kısmından kırılarak yıkılmasıyla yeniden zarar görmüştür. Mevcut yapıda bölgesel çatlaklar bulunmasına rağmen, taşıyıcı gövdesinde önemli bir hasar gözlenmemiştir.
Dikdörtgen planlı (10.00m x 15.20m) ve 12.30m yüksekliğe sahip olan yapı, yarım küre biçiminde 4.80m yarıçapında bir kubbeye sahiptir. Caminin ana bölümü kare, giriş bölümü ise dikdörtgen planlıdır. Kuzey-güney doğrultusunda simetri eksenine sahiptir. Duvar kalınlıkları 0.80 m olup, pencere boşlukları alt katta 1.2 x 2.0 m, üst katta ise 1.2 x 1.5 m boyutlarında düzenlenmiştir.
Bu zarif yapı, tarihi ve mimari özellikleriyle dikkat çekerken, Sapanca’nın zengin geçmişine de ışık tutmaktadır. Cami, sadece ibadet mekanı olmanın ötesinde, tarih ve kültür meraklılarının da ilgisini çeken önemli bir eserdir. Her mevsim ziyarete ve ibadete açık olan Rahime Sultan Camii, huzurlu atmosferi ve göz alıcı detaylarıyla ziyaretçilerini beklemektedir.
Malzeme Özellikleri
Rahime Sultan Camii’nin taşıyıcı gövdesi, tuğla ve hidrolik bağlayıcı bileşenlerden oluşmaktadır. Ana bölüm, 4.80 metre yarıçapında ve 32 dilimli kubbe ile örtülmüştür. Kubbe, I kesitli çelik profiller ve aralarına yerleştirilen tuğla örgü ile inşa edilmiştir. Kubbeyi çepeçevre saran kasnak (çember), yapının alt düzleminde yer almaktadır. Giriş bölümünün üzeri ise ahşap kirişler ve ahşap kaplama üzerine yerleştirilen panellerden oluşmaktadır. Başlangıçta kurşun kaplama olarak inşa edilen çatı örtüsü, zamanla değiştirilmiştir. Üst katta, mahfil olarak düzenlenen asma kat ve kubbe kenarı, dökme demirden imal edilmiş kolonlar ile desteklenmiştir.
Bu karma yapım tarzı, benzeri tarihi yapılarda sıkça rastlanan bir özelliktir. Tuğla elemanlarla inşa edilen yapıların basınç dayanımları oldukça yüksek olmasına rağmen, çekme ve kayma güvenlik gerilmeleri oldukça düşüktür. Deprem etkisiyle duvarlarda oluşan kayma gerilmeleri nedeniyle çekme çatlakları, bu tür yapılarda en çok gözlenen hasar biçimidir. Yığma yapılar, ağır ve rijit yapıları nedeniyle büyük deprem kuvvetlerinin oluşmasına sebep olurlar. Yığma yapıların çekme ve basınç altındaki sünek olmayan davranışı, yapının önemli bir plastik şekil değiştirme yapamadan ani göçmesine sebep olmaktadır. Büyük pencere ve kapı boşlukları ile planda duvar düzeninin simetriden ayrılması, bu bölgelerde gerilme yığılmalarına ve dolayısıyla hasara neden olmaktadır. Bu olumsuzluğu gidermek için taşıyıcı duvarların içine yapım sırasında metal gergi elemanları (gergi demiri) yerleştirilerek çekme ve kayma gerilme seviyeleri artırılmaktadır. Rahime Sultan Camii’nde de bu gergi elemanları, taşıyıcı duvar elemanlarının içine yatay doğrultuda, 4.00 metre ve 7.00 metre kotlarında yerleştirilerek çekme davranışı iyileştirilmiştir.
Bu yapının karma mimari özellikleri, tarihi yapılarda görülen genel sorunlara çözüm getiren modern mühendislik yöntemleriyle desteklenmiş, böylece hem tarihi dokusu korunmuş hem de dayanıklılığı artırılmıştır. Rahime Sultan Camii, bu özellikleriyle hem mimari hem de mühendislik açısından önemli bir örnek teşkil etmektedir.
Caminin Kitabesi
Ostada Osmanlı tuğrası, solunda “mâşâ Allah’u teâ’la”,
Solunda “yâ hâfız tevekkeltû a’lallah”
(Koruyan Allah’a tevekkül ettim) yazılıdır.
Bir cami’bi misâl nû benâ inşa ettirdi hazreti mehdi ulyâ
Kim ol sahibe-i hayrın nâmî “perestû rahîme”
Hak ihsân îde ona ecr-i azime
Hem çihârüm kâdînî gâzî abdu’l-mecîd hânîn,
Hiise-i dâr eyleye allah hem ruh-i cennet mekânın,
Hem mehd-i u’lyâsî sultân abdu’l-mecîd hânın,
Hakk müzdâd ide ömr-ü şevketpenâhın,
Nâşirâ yâz tarihi me’a ihtimâm,
Bin üçyüz onda camii perestû oldî tamâm.
1310/1892
Açıklaması : Bu camiyi eşsiz bir şekilde mehdi ulya (padişah annesi) yeniden yaptırdı. Bu hayır sahibinin lakabı “Peretû Rahime” dir. Allah ona büyük mükâfatlar versin. Bu hayır sahibi ayrıca Abdulmecid’in (Allah mekânını cennet eylesin!) dördüncü hanımı ve mehdi ulyası/padişah hanımıdır.(Allah yüce padişahın ömrünü uzun eylesin!) Bu kitabeyi yazan kişi 1310 yılında yapımı tamamlanan Perestû Camii’nin tarihini özen göstererek yaz.
Kaynak
Sapanca Rahime Sultan Camii’nin Sonlu Elemanlar Yöntemi ile Dinamik Analiz
Sakarya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
Türkiye Kültür Portalı
Dr. Faruk Çelik (Eski Sapanca Müftüsü) – Sapanca Tarihi ve Camileri Kitabı